نويسنده: دکتر سيدحسن صانعي




 

روز به روز جوامع انساني گسترش يافته و بزرگتر مي شوند. ساير جوامع که به نحوي مستقيم و غيرمستقيم وابسته به جامعه انساني هستند نيز به تدريج گسترش يافته و بزرگ مي شوند، به طوري که به سمت نامحدود شدن پيش مي روند. اجراي تحقيقات علمي در چنين جوامعي به گونه اي که بتواند در برگيرنده همه افراد جامعه باشد به دلايلي مانند:

1- صرف وقت زياد.
2- صرف هزينه زياد.
3- از بين رفتن اعضاي جامعه در پاره اي از تحقيقات.
4- تغيير وضعيت اعضاي جامعه و اندازه هاي آنان.
5- در دسترس نبودن همه افراد جامعه

عملاً امکان پذير نمي باشد. براي مثال چنانچه بخواهيد در يک بررسي به تعيين گروه خون يا آزمايش خون بيماران اقدام کنيد، درخواست همه ي خون بيمار، ادامه حيات او را با خطر جدي مواجه مي سازد. يا چنانچه بخواهيد به منظور تعين درصد مواد اوليه و يا تعيين کالري در کارخانجات صنايع غذايي ( کمپوت سازي يا کنسروسازي ) تحقيق کنيد، بررسي همه ي محصولات توليدي کارخانه بدان معنا است که هر آنچه آن کارخانه توليد مي کند، بايد مورد آزمايش واقع شود و اين معقول و منطقي نخواهد بود. زيرا آزمايش کننده مرتباً محصولات غذايي آن کارخانه را نابود مي سازد. علاوه بر آن، انجام چنين آزمايشي هم از نظر نيروي انساني و هم از نظر تجهيزات امکان پذير نيست. ضمن اينکه چنين تحقيقي مستلزم صرف هزينه زياد و وقت طولاني خواهد بود. همچنين در برخي ديگر از تحقيقات شيميايي، گذشت زمان موجب بروز واکنش هاي شيميايي شده و مواد خاصيت خود را از دست مي دهند. همين امر موجب مي شود تا نوشتن تاريخ مصرف يا تاريخ انقضا بر روي بسياري از توليدات الزامي گردد. در تعيين ميزان بيماري هاي يک جامعه، چنانچه کل يک جامعه بزرگ مورد مطالعه قرار گيرد به دليل طولاني شدن زمان بررسي ممکن است در طول مدت بررسي، بسياري از افراد آن جامعه تغيير وضعيت دهند. مثلاً برخي افراد بيمار بهبودي يابند، يا افراد سالم جامعه بيمار شوند، يا برخي از مجردين ازدواج نموده و متأهل شوند. حال آنکه وضعيت ثبت شده آنان چيز ديگري را نشان دهد.
به منظور جلوگيري از بروز اشکالات فوق و نيز سريع الوصول و سهل الوصول بودن نتايج يک تحقيق، تعدادي از افراد جامعه مرجع را که به آن نمونه مي گويند انتخاب مي کنند. اين نمونه بايد به گونه اي انتخاب شود که معرف و بيانگر جامعه ي مرجع خود باشد تا بتوان نتايج حاصل از آن نمونه را به جامعه ي مرجعي که نمونه از آن گرفته شده است را تعميم داد. يعني بتوان با نتايج به دست آمده از نمونه در مورد جامعه ي مرجع قضاوت کرد. از آنجايي که فلسفه ي نمونه گيري را تعميم نتايج حاصل از نمونه به جامعه ي مرجع مي دانند، لذا نمونه بايد به گونه اي انتخاب شود که همه زيرگروه هاي جامعه به اندازه اي که وجود دارند در آن نقش و سهمي متناسب با فراواني خود داشته باشند. بنابراين در يک نمونه بايد اصل « مشت نمونه خروار باشد » رعايت گردد. تعداد نمونه نيز بايد به اندازه کافي بزرگ باشد تا قادر به کشف حقايق جامعه ي مرجع شود. تعداد نمونه نه بايد آنقدر بزرگ باشد که موجب صرف وقت، امکانات و هزينه ي زياد گردد و نه آنقدر کوچک باشد که باعث بروز اشتباه در تخمين نتايج شود.
فرآيند انتخاب عناصر نمونه را نمونه گيري مي نامند. اساس انتخاب نمونه بر پايه تصادفي بودن و شانس افراد موجود جامعه بنا شده است. انتخاب افراد به قيد قرعه يا نوشتن نام همه افراد بر روي کاغذهاي کوچک مشابه، سپس آنها را داخل گلداني ريختن و پس از مخلوط کردن کامل گلدان، تعداد افراد مورد نياز را برداشتن مثال هايي در اين زمينه مي باشند. در اين روش بايد همه افراد موجود جامعه ي مرجع، شانس مساوي براي انتخاب شدن داشته باشند. راه هاي مختلفي براي انتخاب تصادفي نمونه ها وجود دارد که به آنها روش هاي نمونه گيري مي گويند.
حال که قرار است قسمتي از جامعه را به عنوان نمونه در نظر گرفته و با مطالعه و اندازه گيري آن بخش از جامعه، درباره ي کل جامعه قضاوت و تصميم گيري شود. چه تعداد از افراد جامعه مورد تحقيق بايد بررسي شوند و به عنوان نمونه در نظر گرفته شوند؟ تعداد نمونه اي که بايد از جامعه مورد بررسي انتخاب شود را « حجم نمونه » مي گويند. آيا تعداد نمونه در همه مطالعات ثابت و يکسان مي باشد؟ آيا تعداد نمونه به نسبت حجم جامعه مورد بررسي تعيين مي شود و متناسب با آن است؟ اين تعداد به چه عواملي بستگي دارد؟ اين سؤالات را به سادگي نمي توان پاسخ گفت. اما منطقي به نظر نمي رسد که حجم نمونه براي همه مطالعات و در همه جوامع ثابت و يکسان باشد. حجم نمونه به چند عامل بستگي دارد که مهمترين آنها عبارتند از:

1- نحوه پراکندگي صفت مورد بررسي در جامعه.
2- سطح معني داري يا سطح اطمينان
3- توان آزمون براي قضاوت و تصميم گيري درباره فرضيه ها
4- خطاي برآورد (1)
5- روش نمونه گيري، اثر طرح
6- اندازه جامعه مرجع

تأثير اين عوامل بر حجم نمونه در شکل زير به صورت شماتيک نشان داده شده است.
شکل شماره 1- نماي شماتيک از عوامل مؤثر بر حجم نمونه
براي مثال جامعه اي را در نظر بگيريد که همه ي اعضاي آن از نظر متغير مورد بررسي يکسان و يک اندازه باشند. در اين صورت داشتن فقط يک نمونه، پاسخگوي تحقيق شما براي قضاوت درباره کل جامعه مورد بررسي مي باشد. فرض کنيد وارد کلاسي در يک دبيرستان شده ايد و نمي دانيد که اين کلاس، کلاس چندم يا سال چندم است. با پرسش از فقط يک دانش آموز اين کلاس ( يک نمونه يک نفري )، شما مي توانيد درباره سطح تحصيلات آن کلاس ( جامعه مورد بررسي ) مطمئن شده و شناخت پيدا کنيد. چون همه افراد اين کلاس از جهت اين متغير ( سطح تحصيلات ) يکسان مي باشند. هنگامي که وارد يک کلاس دانشگاهي مي شويد، به دليل آنکه دانشجويان در ترم هاي مختلف ممکن است اين واحد درسي را اختيار کنند، لذا براي اطمينان از سطح تحصيلات آنها فقط يک نمونه کافي نيست و بايد تعداد بيشتري از افراد کلاس مورد پرسش قرار گيرند تا بتوانيد درباره سطح تحصيلات آن کلاس مطمئن شويد. ولي اگر وارد يک کلاس غيردرسي در خارج از مدرسه يا دانشگاه ( مثلاً کلاس هاي ورزشي، هنري يا زبان ) شويد براي آگاهي از سطح تحصيلات افراد اين کلاس، باز هم پرسش از يک نفر کفايت نمي کند و بايد افراد بيشتري نسبت به دو کلاس قبلي مورد پرسش قرار گيرند. زيرا تنوع افراد شرکت کننده در اين کلاس ها زيادتر از هر دو مورد قبلي است. آيا تاکنون در اندازه گيري و تعيين چربي يا قند خون بيماران از خود نپرسيده ايد که چرا همه خون يک فرد را آزمايش نمي کنند و فقط به آزمايش چند سي سي خون بيمار اکتفا مي شود؟ اگر به آزمايشگاهي برويد مي بينيد که فقط از چند قطره خون و حتي يک قطره ي آن براي انجام آزمايشات پزشکي استفاده مي شود. آيا تاکنون به علت آن پي برده ايد؟
از طرفي ديگر، چون سطح معني داري به عنوان مکمل سطح اطمينان تعريف گرديد، لذا هرچه سطح معني داري پايين تر باشد در نتيجه سطح اطمينان بالاتر مي رود و نمونه بيشتري لازم است. بديهي است هر چقدر بخواهيد نسبت به دقت انجام و اجراي تحقيقي اطمينان بيشتري پيدا کنيد بايد هزينه بيشتري براي انجام آن بپردازيد و هزينه آن در تحقيقات معادل با افزايش حجم نمونه مي باشد.
توان آزمون نيز داراي همين ويژگي است که هرچه بالاتر رود حجم نمونه لازم براي رسيدن به شرايط تحقيق نيز افزايش مي يابد. چون در اينجا نيز مايليم از « رد کردن يک فرضيه تحقيق نادرست » اطمينان بيشتري داشته باشيم، لذا بايد هزينه آنرا که افزايش حجم نمونه است، پرداخت نماييم.
بنابراين، به دلايل فوق که مؤلفه هاي تشکيل دهنده حجم نمونه از مطالعه اي به مطالعه ديگر و از جامعه اي به جامعه ديگر تغيير مي کند حجم نمونه لازم براي پروژه هاي تحقيقاتي مختلف نمي تواند يکسان باشد. حجم نمونه لازم براي يک تحقيق به کمک فرمول هاي آماري دقيقاً قابل محاسبه است که ارائه آن از حوصله و هدف اين نوشتار خارج است و علاقمندان براي مطالعه بيشتر مي توانند به کتاب هاي آماري (2) مراجعه نمايند.
همانطور که گفته شود نمونه بايد داراي ويژگي هاي زير باشد:
* به اندازه کافي بزرگ باشد.
* همه افراد نمونه شانس مساوي براي انتخاب شدن داشته باشند.
* معرف و بيانگر جامعه مرجع باشد يعني از همه زيرگروه هاي جامعه به نسبت بزرگي شان در نمونه آمده باشد.
به دليل وجود اين ويژگي ها، نمونه به صورت تصوير کوچکي از جامعه مورد مطالعه درمي آيد و نتايج به دست آمده از نمونه را مي توان به کل جامعه ي مرجع تعميم داده و درباره ي فرضيه صفر و فرضيه تحقيق تصميم گيري و قضاوت کرد.

اختصاص تصادفي

يکي از اصولي که بايد همواره در تحقيقات مدنظر محققين باشد، تقسيم کردن و انتساب افراد نمونه ي مورد بررسي به زيرگروه هايي است که مي خواهند با هم مقايسه شوند. اين نحوه تقسيم که « انتساب تصادفي » يا « اختصاص تصادفي » ناميده مي شود بايد بر مبناي اصل شانسي بودن و تصادفي بودن صورت بگيرد تا:
* اولاً روش نمونه گيري را به تصادفي ساده بودن نزديکتر نمايد.
* ثانياً برآوردهايي که محاسبه مي شود به مقادير واقعي جامعه نزديکتر باشند.
* ثالثاً در مواردي که محقق قادر به همسان سازي افراد نمونه از برخي جهات نمي باشد اين روش موجب مي شود که زيرگروه ها به يکديگر شبيه تر شوند و در نتيجه تعميم نتايج به دست آمده از روي نمونه به جامعه منطقي تر گردد.
براي مثال وقتي مي خواهيم کيفيت، دوام و استحکام توليدات کارخانه اي را با کارخانه ديگري مقايسه کنيم مراجعه به توليدات يک روز خاص و انتخاب برخي از توليدات آنان نمي تواند قابل تعميم به همه توليدات اين کارخانجات باشد. بدين منظور بايد به طور شانسي به شيفت ها و نوبت هاي مختلف توليد رفته و از سري توليدات گوناگون اين دو کارخانه نمونه هايي را به صورت تصادفي برگزيده و سپس دوام و استحکام آن را مورد آزمايش قرار داده و با هم مقايسه نمود.
همين طور است وقتي مي خواهيم نسبت به برآورد محصولات مزرعه اي اظهارنظر کنيم نبايد فقط وارد يک کَرت شده و محصول آن کَرت را برآورد نمود، بلکه بايد به قسمت ها و کرت هاي مختلف اين مزرعه که از نظر تابش آفتاب، وضعيت کوددهي، آبگيري و در معرض آفات و امراض بودن متفاوت مي باشند رفته محصول آن را اندازه گيري و درباره آن اظهار نظر نمود.
همچنين است چنانچه بخواهيم درباره يک برنامه تلويزيوني يا نسبت به مقبوليت کانديداها در جامعه نظرسنجي انجام دهيم، رفتن به يک محل خاص ( مثلاً دانشگاه، مسجد، مدرسه، دبيرستان، چهارراه يا ميدان ) و پرسيدن از افرادي که در آن محل هستند يا از آن مکان عبور مي کنند، نمي تواند گوياي نظر کليه افراد جامعه باشد. بلکه بايد به مکان هاي مختلف مراجعه نموده و افرادي را به طور تصادفي و شانسي به گونه اي انتخاب نمود که از همه اقشار جامعه به نسبت فراواني شان در نمونه قرار گيرند.

پي‌نوشت‌ها:

1- به آن دقت برآورد هم گفته مي شود.
2- صانعي، سيدحسن و رحيمي فروشاني، عباس؛ فنون تحقيق: نمونه گيري و حجم نمونه، تهران: انتشارات انديشمند، 1389. محمد، کاظم و صانعي، سيدحسن؛ تعيين حجم نمونه در مطالعات بهداشتي ( ترجمه )، تهران: معاونت پژوهشي وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي، 1372.

منبع مقاله :
سيدحسن، صانعي؛ (1391)، الفباي تحقيق، تهران: نشر انديشمند، چاپ دوم